تشنج چیست؟ بررسی علت، علائم و روش‌های درمان آن

تشنج یک دوره گذرای سفتی و گرفتگی غیر ارادی عضلات است که با تغییر سطح هوشیاری همراه می‌شود. این گرفتگی‌های عضلانی باعث ایجاد حرکات نامنظم می‌شوند که عموما یک تا ۲ دقیقه طول می‌کشند. تشنج را می‌توان یکی از علائم اصلی بیماری صرع دانست، اما باید بدانید این عارضه ممکن است ناشی از دلایل دیگری باشد. از همین‌رو باید بگوییم داشتن حملات تشنجی صرفا به این معنا نیست که فرد به بیماری صرع مبتلا شده است.

در این مقاله از مجله سلامت التیاما همراه ما باشید تا شما را با علت، علائم و روش‌های درمان تشنج بیشتر آشنا کنیم.

تشنج چیست؟

این عارضه یک اختلال در فعالیت الکتریکی مغز است و زمانی اتفاق می‌افتد که نورون‌های مغز کار خودشان را درست انجام ندهند. نورون‌ها وظیفه انتقال‌ پیام‌های عصبی مغز را برعهده دارند. اگر فعالیت این نورون‌ها از حالت عادی خارج شود، نتیجه‌اش این است که مغز سعی می‌کند خودش را دیس شارژ کند. 

به عبارتی دیگر بارهای الکتریکی انباشته شده در مغز از طریق تشنج تخلیه می‌شوند. این عارضه ممکن است از چند ثانیه تا چند دقیقه طول بکشد و بسته به نوع آن، تاثیرات مختلفی بر بدن می‌گذارد. در اغلب موارد، تشنج می‌تواند در رفتار، حرکات، احساسات و سطح آگاهی تغییر ایجاد کند و معمولا فرد پس از تجربه آن دچار خستگی، سردرگمی یا گیجی می‌شود.

انواع تشنج در کودکان و بزرگسالان

اغلب افراد دسته‌بندی این عارضه را شامل تشنج در خواب، تشنج عصبی، تشنج صرعی و غیر صرعی می‌دانند. اما پزشکان معمولا این عارضه را بر اساس محل و چگونگی شروع آن دسته‌بندی می‌کنند. متخصصان ۲ دسته کلی برای تشنج در نظر می‌گیرند که هر یک دارای انواع مختلفی هستند:

۱- کانونی یا فوکال

این نوع انقباضات پی‌درپی و غیر ارادی از یک بخش خاص در مغز شروع می‌شوند و معمولا با اثرگذاری منفی جسمی و حسی همراه هستند. فرد مبتلا به این نوع تشنج می‌تواند پدیده‌هایی را درک کند که وجود ندارند. اغلب افراد مبتلا به صرع، دچار تشنج کانونی می‌شوند. 

این عارضه گاهی با اختلالات عصبی یا علائم بیماری‌های روانی اشتباه گرفته می‌شود؛ از همین‌رو بسیار مهم است که برای تشخیص صحیح به دکتر متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید. از نظر متخصصان، تشنج کانونی به سه دسته تقسیم می‌شود:

• کانونی ساده: در این نوع، هوشیاری فرد حفظ می‌شود و فقط تغییر در درک حواس نسبت به محیط اتفاق می‌افتد. علائم شامل احساس بوها و طعم‌های عجیب، انقباض ناگهانی انگشتان، بازوها و پاها، سرگیجه، دیدن نورهای چشمک‌زن، حالت تهوع و تعریق شدید هستند.
• کانونی پیچیده: این نوع در بخشی از مغز که حافظه و احساسات را کنترل می‌کند، رخ می‌دهد. در تشنج کانونی پیچیده که ممکن است تا چند دقیقه طول بکشد، فرد هوشیاری خود را از دست می‌دهد یا نیمه هوشیار است و دچار حالاتی مانند اوغ زدن، گاز‌ گرفتن لب‌ها، فشردن آن‌ها به هم، خنده یا گریه می‌شود.
• ثانویه گسترده: این نوع از یک قسمت مغز شروع می‌شود و به سلول‌های عصبی در هر طرف گسترش پیدا می‌کند. از علائم بالینی آن می‌توان به پرش‌های تشنجی و انقباض عضلانی اشاه کرد.

۲- گسترده یا جنرال

این نوع زمانی اتفاق می‌افتد که سلول‌های عصبی سیگنال‌های شدید و غیر عادی را در ۲ طرف مغز بفرستند. در چنین وضعیتی، تاری دید و اسپاسم عضلانی ایجاد می‌شود و ممکن است فرد به زمین بیفتد. 

به طور کلی ۶ نوع تشنج گسترده وجود دارد:

• تونیک کلونیک: این نوع که حدود یک تا سه دقیق طول می‌کشد و به آن صرع بزرگ هم می‌گویند، قابل توجه‌ترین نوع تشنج به‌شمار می‌آید. از مهم‌ترین علائم آن می‌توان به سفتی و لرزش بدن، پرش ریتمیک بازوها و پاها، گاز گرفتن زبان و لپ، عدم کنترل روده و مثانه، مشکلات تنفسی و از دست رفتن هوشیاری اشاره کرد.
• کلونیک: با اسپاسم عضلانی همراه است و حدود چند دقیقه طول می‌کشد. علائم رایج آن شامل پرش ریتمیک صورت، عضلات بازو و گردن هستند.
• تونیک: این نوع معمولا در خواب رخ می‌دهد و کمتر از ۲۰ ثانیه طول می‌کشد. از علائم آن می‌توان به سفتی عضلات بازو، تنه و پاها اشاره کرد.
• آتونیک: در این نوع که کمتر از ۱۵ ثانیه طول می‌کشد، کنترل عضلات به طور کامل از بین می‌رود و گاهی سر به سمت جلو حرکت می‌کند. فرد تعادل خود را از دست می‌دهد و ممکن است به زمین بیفتد.
• میوکلونیک: عضلات مانند زمان شوکه شدن بدن به طور ناگهانی دچار پرش می‌شوند. معمولا این عارضه با نوع آتونیک همراه است.
• کوچک: این نوع در کودکان زیر ۱۴ سال رایج است و فقط چند ثانیه طول می‌کشد. فرد مبتلا به تشنج کوچک اتفاقات رخ‌داده را یاد نمی‌آورد و به نظر می‌رسد از محیط اطراف خود جدا شده اس

علائم تشنج در بزرگسالان و کودکان

برخی افراد، تشنج خفیف یا همان تشنج از نوع خیره شدن را تجربه می‌کنند، اما در بعضی دیگر بسته به نوع این عارضه نشانه‌های شدیدتری بروز پیدا می‌کنند که عبارت‌اند از:

• فقدان یا کاهش سطح هوشیاری
• گیجی موقت
• خیره شدن
• سفید شدن چشم‌ها (فقط سفیدی چشم دیده می‌شود)
• قرمز یا آبی شدن رنگ صورت
• تغییر در تنفس
• قفل شدن بازوها، پاها و کل بدن
• حرکات جهشی در بازوها، پاها، بدن یا سر
• عدم توانایی کنترل حرکات
• عدم پاسخگویی به تحریکات بیرونی

علائم تشنج عصبی چیست؟

در طول این عارضه فرد دچار تکان‌های عضلانی ناگهانی و غیر ارادی می‌شود که معمولا با علائم زیر همراه هستند:

• احساس گیجی
• خیره شدن به نقطه‌ای
• تغییرات حسی و شناختی
• از دست دادن هوشیاری

دلایل ایجاد تشنج

حالا که می‌دانید تشنج چیست، بهتر است با دلایل ایجاد آن هم آشنا شوید. در ادامه به بررسی این دلایل می‌پردازیم:

صرع

طبق تعریف بنیاد صرع، این عارضه نوعی بیماری است که فرد را دچار تشنج‌های مکرر می‌کند. صرع یک بیماری مزمن عصبی به‌شمار می‌آید که باعث بروز تشنج‌های عودکننده با دلایلی متفاوت از علل شناخته‌شده می‌شود. انواع مختلفی از صرع وجود دارند، اما صرع تونیک کلونیک که آن را تحت عنوان حمله صرع بزرگ نیز می‌شناسند، شایع‌ترین نوع صرع ایجادکننده این عارضه است.

شرایط دیگری که می‌توانند باعث تشنج یا صرع همراه با این عارضه شوند، عبارت‌اند از:

• تومور مغزی
• آریتمی قلبی
• اکلامپسی
• افت قند خون (هایپوگلایسمی)
• هاری
• افت ناگهانی فشار خون
• تتانی
• اورمی
• سکته مغزی
• عفونت مغز یا نخاع
• مشکلات قلبی

لازم به ذکر است، بسیاری از مردم تفاوت صرع و تشنج را نمی‌دانند و این ۲ را با هم اشتباه می‌گیرند. این در حالی است که همه حملات صرع به تشنج ختم نمی‌شوند.

تب

عامل اصلی تشنج در کودکان تب بالا است که به آن تشنج تب‌دار می‌گویند. این عارضه معمولا در نوزادان و کودکانی اتفاق می‌افتد که دمای بدن آن‌ها به طور ناگهانی افزایش پیدا می‌کند. تغییر دما می‌تواند به حدی سریع باشد که والدین تا زمان وقوع این عارضه، متوجه وجود تب نشوند.

حمله‌های شبه تشنجی

حملات روانشناختی غیر صرعی (PNES) به حمله‌های تشنج‌ صرعی شباهت دارند، اما با اختلالات الکتریکی غیر طبیعی در مغز همراه نیستند و معمولا در اثر فشارهای روحی و روانی به وجود می‌آیند. حملات PNES ریشه روانشناختی دارند و گاهی به دنبال افسردگی، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و اختلالات شخصیتی بروز پیدا می‌کنند. 

در حال حاضر برخی تحقیقات نشان داده‌اند، احتمال نشات گرفتن تشنج از ترس و استرس وجود دارد. در واقع این عوامل به عنوان یک محرک تنش‌زا در افراد مبتلا به صرع شناخته می‌شوند. چرا که استرس و ترس می‌توانند باعث برهم خوردن تعادل انتقال‌دهنده‌های عصبی در مغز شوند، تغییرات هورمونی ایجاد کنند و فشار خون را افزایش دهند. مجموع این عوامل در ایجاد حملات روانشناختی غیر صرعی موثر هستند. متخصصان سلامت روان معمولا زمانی که عامل تشنج از استرس و ترس، فشارهای روحی یا سایر عوامل روانی باشد به سراغ درمان‌های روانشناختی مانند درمان رفتاری – شناختی می‌روند.

اختلال حرکتی حمله‌ای

طبق تعریف مرکز ملی علوم حرکتی (NCATS)، اختلال حرکتی حمله‌ای (PKD) یک بیماری نادر است که منجر به بروز این عارضه می‌شود. تشنج ناشی از PKD معمولا زمانی به وقوع می‌پیوندد که فرد یک حرکت ناگهانی نظیر از جا پریدن یا بلند شدن را تجربه کند.

واکنش‌های دارویی

در موارد نادر، برخی داروها مانند مسکن‌های خاص، داروهای ضد افسردگی یا داروهای ترک سیگار می‌توانند باعث حملات صرعی همراه با تشنج شوند.

علت تشنج در جوانان چیست؟

این عارضه سن خاصی ندارد و ممکن است از ۲۴ ساعت نخست تولد یک نوزاد تا ۲۴ ساعت پایانی عمر یک سالمند به سراغ ‌آن‌ها بیاید. برخی متخصصان معتقدند، ایجاد این عارضه در جوانی می‌تواند ناشی از عوامل زیر باشد:

• کمبود خواب
• ضربه به سر و خونریزی در مغز
• ایجاد مشکل در رگ‌های خونی مغز
• بیماری‌های خود ایمنی مانند ام اس و لوپوس
• تومور مغزی
• سکته
• میگرن
• مصرف مواد مخدر حاوی آمفتامین و کوکائین
• زیاده‌روی در مصرف الکل

تشنج نوزادان و کودکان

بروز این عارضه در ساعات ابتدایی تولد نوزاد، ممکن است نتیجه مشکلاتی در زایمان از جمله کم رسیدن اکسیژن به مغز نوزاد باشد. این نوع تشنج‌ در همان بیست و چهار ساعت بعد از زایمان اتفاق می‌افتد. تب بالای ۳۸.۵ درجه عامل دیگر تشنج کودکان از ۲ ماهگی تا پنج سالگی است. 

در این سنین، مغز کودک برای تحمل گرمای بیش از اندازه تکامل پیدا نکرده و هرگونه گرمای زیاد ممکن است عوارضی مانند تشنج به همراه داشته باشد. بیماری صرع را می‌توان یکی دیگر از شایع‌ترین دلایل بروز تشنج‌ در بین کودکان دانست.

چه زمانی پس از تجربه تشنج به پزشک مراجعه کنیم؟

در صورت داشتن هر یک از علائم زیر باید سریعا به پزشک مغز و اعصاب مراجعه کنید: 

• صرع یا تشنج برای اولین بار و بیش از ۵ دقیقه ایجاد شده باشد.
• تنفس بیمار دشوار شده باشد.
• فرد باردار باشد.
• راه رفتن بیمار پس از صرع مختل شده باشد.
• بیمار ۲ بار پشت سر هم دچار صرع شود.
• فرد بیمار به خود آسیب بزند.
• فرد مبتلا به بیماری قلبی، دیابت یا بیماری‌های دیگر باشد.

روش تشخیص تشنج

پزشک علائم بیمار و تاریخچه پزشکی او را به دقت مورد بررسی قرار می‌دهد. دیگر آزمایشاتی که برای تشخیص این عارضه ضروری هستند، شامل موارد زیر می‌شوند:

• آزمایش خون و ادرار به منظور بررسی عفونت و یا وجود مواد سمی
• نوار مغز (EEG) برای بررسی فعالیت الکتریکی مغز
• آزمایش‌های تصویربرداری نظیر MRI و CT اسکن مغز

درمان تشنج

معمولا تشنج تب‌دار در کودکان نیاز به درمان خاصی ندارد و فقط باید علت تب شناسایی شود. با این حال، اگر حملات تشنج و صرع به طور مکرر رخ دهند، پزشک از گزینه‌های درمانی زیر استفاده می‌کند:

دارو درمانی

پزشک برای کنترل و درمان حملات تشنجی صرع، داروهای ضد صرع تجویز می‌کند که باید دقیقا طبق دستورالعمل پزشک مصرف شوند.

جراحی

در مواقعی که تشنج از نوع کانونی است و به هیچ نوع درمانی پاسخ نمی‌دهد، پزشک ممکن است از گزینه جراحی و برداشتن مرکز این عارضه در مغز استفاده کند.

تحریک عصب واگ

به طولانی‌ترین عصب مغزی که پیام‌ها را از مغز به اندام‌های داخلی بدن می‌رساند، عصب واگ می‌گویند. برای تحریک این عصب، دستگاهی را در بالای قفسه سینه قرار می‌دهند تا سیگنال‌های الکتریکی ضعیف به مغز ارسال شوند. این روش معمولا برای درمان تشنج افرادی استفاده می‌شود که به دارو پاسخ نداده‌اند و امکان جراحی برای آن‌ها وجود ندارد.

اگر فرد دچار تشنج شد چه اقدامانی انجام دهیم؟

اگر با فردی برخورد کردید که تشنج دارد، مراحل زیر را دنبال کنید:

• آرامش و خونسردی خود را حفظ کنید و به اورژانس زنگ بزنید.
• بیمار را برای جلوگیری از افتادن، صدمه دیدن و تنفس راحت‌تر روی زمین بخوابانید.
• اجسام سخت و تیز را از اطراف فرد دور کنید.
• یک بالش صاف زیر سر بیمار بگذارید.
• کراوات، گردنبند یا هر چیزی که دور گردن بیمار است، شل کنید.
• در صورت تداوم این عارضه برای مدت بیش از ۵ دقیقه حتما از پزشک کمک بگیرید.

راهنمای مراجعه به پزشک

تشنج معمولا با علائمی همراه است که باعث ایجاد ترس و وحشت اطرافیان می‌شود. بهترین راه‌کار برای مواجهه با این عارضه، یادگیری نحوه انجام اقدامات صحیح برای کنترل آن است. شما می‌توانید برای پرسیدن سوالات بیشتر درباره تشنج به وب‌سایت التیاما سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله متخصص مغز و اعصاب آنلاین مشورت کنید. همچنین، التیاما این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری متخصص مغز و اعصاب از متخصص مورد نظر خود نوبت بگیرید.

سوالات متداول

منابع: webmd | mayoclinic